زباله های اتمی: همچنان بدون چاره!
زباله های رادیواکتیو، یکی از چهره های ویژه و مسئله ساز و پر دردسر انرژی اتمی است. زباله های رادیواکتیو در هر یک از مراحل مختلف زندگانی انرژی هسته ای، از مرحله استخراج اورانیوم در معادن گرفته ( به بخش «سیمای پنهان اورانیوم» نگاه شود ) تا خراب کردن و نابود ساختن نیروگاه های اتمی، تولید می شوند. هرچند مقدار این زباله ها و مواد رادیو اکتیویته حاصل از آن، از مرحله ای به مرحله دیگر تغییر می کند.
در بلژیک زباله ها، از سوی «سازمان ملی زباله های رادیو اکتیو و مواد ترکیبات اتمیک غنی شده (ONDRAF)»در تئوری، بنا بر میزان رادیو اکتیویته آن ها و «نیمه عمر» (۳) بر سه دسته تقسیم شده اند:
ـ مقوله A، برای زباله های رادیو اکتیو که نسبتا ضعیف یا متوسط و دارای «نیمه عمر» کوتاه می باشند(حداقل ۳۰ سال)؛
ـ مقوله B، برای زباله های رادیو اکتیو که نسبتا ضعیف یا متوسط و دارای «نیمه عمر» بلند می باشند (از۳۰ سال ببالا)؛
ـ مقوله C، برای زباله های رادیو اکتیو خیلی قوی و دارای «نیمه عمر» طولانی.
زباله های اتمی دارای رادیو اکتیو با درصد تشعشع بسیار بالا، شدیدا متراکم و سمی هستند. این زباله ها در طی ده ها هزار سال رادیو اکتیو باقی می مانند. مثلا، پلوتونیوم ـ ۲۳۹ تا ۲۴۰۰۰۰ سال رادیو اکتیو می ماند. یعنی دورانی برابر با مدت زمانی که دوران پیدایش بشر را از دوران «نئاندرتال» ها جدا می کند! حتی پس از گذشت ۱۰۰۰ سال، یک تن زباله رادیو اکتیو قوی دارای آن چنان رادیو اکتیویته ای است که می تواند ۱۰۰ کیلومتر مکعب (به اندازه حجم تمام آب دریاچه لیمان یا ژنو، واقع در مرز فرانسه و سویس ـ م ) را آلوده سازد.
سالانه در حدود ۲۰۰۰۰۰متر مکعب زباله با درصد رادیو اکتیو ضعیف ( مقوله A و B ) و ۱۰۰۰۰ متر مکعب زباله با درصد رادیو اکتیو خیلی قوی ( مقوله C) در سطح جهانی تولید می شود. یک واحد ۱۰۰۰ مگا واتی، تقریبا ۲۵۰ متر مکعب زباله رادیو اکتیو در سال بر جای می گذارد که ۲۵٪ آن از نوع مقوله های B و C می باشد.
چه زباله های رادیو اکتیو از نوع خیلی قوی و چه از نوع ضعیف، باید از مراکز نیروگاه های اتمی به کارخانجات مخصوص بسته بندی برای دفن کردن یا برای انبار کردن در محوطه های ویژه حمل شوند. در هنگام این جا به جایی احتمال پخش مواد رادیو اکتیو در اثر دو خطر بزرگ وجود دارد:
ــ خطر تصادف کامیون ها؛
ــ امکان حمله تروریست ها به محموله های زباله.
با وجود ده ها سال پژوهش های علمی، در حال حاضر هیچ گونه راه حلی برای زباله های اتمی وجود ندارد. ده ها سال است که زباله های رادیو اکتیو قوی به طور «موقت» در محل های Tihange ،Doel وDessel انبار شده اند. بعضی از آن ها هم به Hague فرانسه حمل شده اند تا پس از احیا پلوتونیوم آن را جدا ساخته و باقیمانده را برای چال کردن بسته بندی و آماده سازند.
با این عمل «بازسازی»، به جای کاسته شدن از مقدار زباله های رادیو اکتیو، به حجم کلی آن ها افزوده می شود.
در پایان کار نیروگاه های هسته ای و در زمان نابودی کل این سیسم در بلژیک، این کشور با انباری معادل ۱۰۰۰۰۰متر مکعب زباله حاصله از نیروگاه های اتمی روبر خواهد شد (۴).
بین ۱۰۰۰۰متر مکعب تا ۱۳۰۰۰ متر مکعب (بنا به نوع «بازسازی» آن ها و با احتساب زباله های حاصل از خود این عمل «بازسازی» و جدا سازی) زباله های متوسط و یا قوی و یا خیلی قوی با «نیمه عمر» طولانی وجود خواهد داشت.
در کشورهایی هم چون فرانسه، محل هایی برای نگهداری زباله های رادیو اکتیو ضعیف وجود دارد. در بلژیک پس از به گور سپردن پروژه Fleurus – Farciennes کمون های Mol وDessel تنها مکان هایی هستند که محوطه هایی برای این قبیل زباله ها دارند. تقریبا مشکل مالی انبار کردن زباله های اتمی با رادیو اکتیو ضعیف حل شده است. اما بودجه ای برای روز مبادا پیش بینی نشده است.
در دنیای امروزی، علیرغم سرمایه گذاری های سنگین در رشته های پژوهشی، هنوز هیچ راه حلی برای یافتن محلی به قصد انبار و نگهداری کردن زباله های دارای مواد رادیو اکتیو خیلی بالا وجود ندارد.
در بلژیک مدافعین استفاده از انرژی اتمی، راه «چاره» را در چال کردن این زباله ها در لایه های عمقی زمین می بینند. از سال ۱۹۷۳به بعد، مرکز مطالعات انرژی اتمی در Mol دست به پژوهش هایی در باره انبار سازی زباله های اتمی در قشرهای گِل رُس زیر زمینی زده است. هدف، کندن یک شبکه از راهروهایی در ۲۰۰ متری دل زمین، برای نگهداری همیشگی این زباله ها می باشد.
هم چنان پس از ۳۰ سال مطالعه و بررسی علمی، از لحاظ تکنیکی اطمینانی به قابل اجرا بودن این نظریه وجود ندارد. زیرا این لایه های گِل سرخ کمتر می توانند در برابر گرمای شدید متصاعد از زباله ها، تاب بیاورند.
هیچ کس نمی تواند تضمین کند که کانتینرهایی که قرار است زباله ها در آن ها جای داده شوند و در دل زمین قرار گیرند، بتوانند هزاران سال در میان خاک های رس دوام بیاورند. تازه این مسئله کانتینرها، نخستین مانع در گام های آغازین می باشد. مسئله لایه های گل رس، مشکل دوم آن است. این قشرهای خاک رس باید جلوی پخش و فرار مواد رادیواکتیو را در طی صدها هزار سال تا خنثی شدن آن ها، کاملا بگیرند.
در باره Mol پروفسور پاتریک ژاکوب، جغرافیدان دانشگاه گنت بلژیک چنین گفته است:
«محوطهMol، از ناحیه شمال شرقی کشور بلژیک، جایی که از نظر زمین شناسی، مرتبا تغییرات کوچکی در زمین آنجا دیده می شود، آنچنان دور نیست. آخرین نقشه های جغرافیایی نشان می دهند که در اثر تغییرات زمین، شکاف های باریکی می توانند در خاک رس Boom (محل نگهداری و دفن رباله ها ـ م ) ایجاد شوند. اگر چنین بپنداریم که از هم اکنون تا ۲۰۰ هزار سال دیگر، سطح آب دریاها پائین رود، در این صورت رودخانه ها نیز به تبعیت از آن ها کم آبتر از پیش شده و بخشی از آن ها به خشکی می گرایند. در پی این عمل ماسه های به هم چسبیده و رسوب کف رودخانه های خشکیده نیز خشک و سبک می شوند و از هم وا می روند و دیگر آن چسبندگی و تراکم پیشین را نخواهند داشت. نتیجه اینکه، این امر نیز به نوبه خود، به مواد رادیو اکتیو دفن شده در لایه های زیرزمینی اجازه می دهد تا از منفذهایی به بیرون راه پیدا کرده و خود را به سطح زمین برسانند.
در خود خاک رس زیر زمین هم درزهایی می تواند ایجاد شود که سبب فرار مواد رادیو اکتیو مدفون شده شود.
این ها فقط دو نمونه ممکن و بارزی هستند. اگر کسی عقیده من را در این باره بپرسد، خواهم گفت: که حتی جرات نمی کنم به آن بیاندیشم.»
خطر و زیان ناشی از «بازسازی» (در ایران واژه احیا به کار برده می شود ـ م)، نگهداری و انبار کردن زباله های اتمی چه در سطح و چه زیر زمین باشد، به هیچ عنوان قابل چشم پوشی نیست. یعنی آنکه انبار کردن زباله ها، تضمینی برای عدم تابش اشعه های مضر در آینده نیست. مهم تر آنکه، این کار مستلزم مدیریتی آگاهانه و در عین حال پر هزینه، در طی قرن ها و یا حتی هزاره ها خواهد بود.
کمال ساده انگاری است اگر فکر کنیم زباله های اتمی را به طور مطمئن می توانیم به مدت ۲۴۰۰۰۰ سال انبار کنیم! اگر مسئله ای برای ۶۸۰۰ نسل آتی بشر پیش بیاید، چه کسی مسئولیت آن را عهده دار خواهد شد؟ چه نوع زنگ خطری را می توان ابداع کرد (چیدن تمهید) که برای این دوران بس طولانی کارا و دقیق باشد؟ چه کسی هزینه سنگین ناشی از تامین امنیت حوزه های بازسازی و انبار کردن زباله ها را بر دوش خواهد گرفت؟
هیچی نشده، هم اکنون با مشکلات بزرگ انبار سازی زباله ها توسط شرکت Belgoprocess در شهرک Dessel روبرو هستیم.
در آغاز ۲۰۰۳، در میان بشکه های حاوی زباله ها، تعدادی یافت شدند که نواقصی در آن ها مشاهده شد ( خراب شدن تدریجی بشکه ها، بد بسته بندی شدن آن هاو تراوش و چکیدن مواد شیمیایی آسفالت مانندی که برای روکش و پوشانیدن زباله ها به کار می رود و …).
از میان ۲۹۶۷۲ بشکه زباله های از نوع رادیو اکتیو ضعیف بازرسی شده توسط ONDRAF، از آن تاریخ ببعد، ۱۰۴۱۴ بشکه با برنامه های پیش بینی شده، مطابقت نکرده و خوانایی ندارد. علاوه بر آن، ۱۶۳۲۱ بشکه زباله اتمی با رادیو اکتیو های متوسط در Dessel انبار شده اند که عبارت است از ارثیه ای که غنی سازی کارخانه Eurochimic که در سال ۱۹۷۴ خودش را ورشکست اعلام نموده و کرکره ها را پائین کشید، بر جای مانده است. مواد حاوی ۸۲ بشکه از زباله های موجود در چهار مخفی گاه زبر زمینی شرکت Belgoprocesse، در حال ریزش و فرّار هستند و باید دوباره بسته بندی و بازنگری شوند.
چه تکنولوژی در بلژیک برای دوباره بسته بندی دراز مدت این زباله ها وجود دارد؟ قیمت این کارها چقدر خواهد شد و چه کسی آن را خواهد پرداخت؟
تا کنون بسیاری از این پرسش ها بی پاسخ مانده اند.
استحاله و تغییر و تبدیل
چشم و چراغ و تمام امید هواداران انرژی اتمی به استحاله می باشد. کیمیاگران و خنیاگران دوران پیشرفته بشریت می خواهند با تغییراتی در ایزوتوپ های رادیو اکتیو، ان ها را به ایزوتوپ هایی با عمر کوتاه تبدیل کنند. از مدت ها پیش در بین این جماعت، کلمه استحاله مد روز و ورد زبانشان شده است. اما تکنولوژی و علم و صنعت با آن هم خوانی ندارد.
اولین مشکل از ناهمگونی و بی شباهتی زباله های اتمی نسبت به هم ناشی می شود.
در واقع شکل های گوناگونی از انواع ایزوتوپ های زباله های اتمی یافت می شود که باید هر کدام در نوع خاص خودش نگهداری و پالایش شود، امری که باعث می شود تا با دقت زیاد کار جدا سازی زباله ها را انجام داده و آن ها را در بخش های مختلف دسته بندی و تقسیم بندی کرد.
عمل استحاله در مورد بعضی از ایزوتوپ ها ممکن است اما در باره همه آن ها صادق نیست. به علاوه، کاربرد این تکنیک به قدری گران است که از لحاظ اقتصادی اصلا مقرون به صرفه نیست.
پس از سال ها کارهای پژوهشی و تخصیص یارانه دولتی قابل چشم گیری در این باره، دانش بشری هنوز یک راه چاره اساسی برای استحاله و تبدیل زباله های اتمی به زباله های کم خطر و یا قابل «بازساز» نکرده است.
الکترابل حاضر نیست که برای عمل استحاله زباله های اتمی تولیدی خودش، کوچکترین هزینه ای بکند.
زیر نویس ۳ : « نیمه عمر» اشعه های هسته ای موجود در زباله های رادیو اکتیو، شامل مدت زمان لازمی است که فعالیت های آن ها به نصف کاهش پیدا می کند.
زیر نویس ۴ : باید مقدار فعلی ۳۰۰۰۰ متر مکعب زباله انبار شده در Olen که از ساختن رادیوم توسط شرکت MHO بر جای مانده است، به این رقم افزوده شود.